Serdecznie zapraszamy na promocję „Legnicy w 1956 roku”

Książka traktuje o wydarzeniach będących początkiem długiego procesu, który w ostateczności doprowadził do kryzysu systemowego i rozpadu ustroju społecznego zwanego demokracją ludową. Mając wiedzę o tych wydarzeniach łatwiej odnaleźć i zrozumieć motywy walki Polaków o wolność i sprawiedliwość po 1956 r. Jest też drugi powód, aby zapoznać się z tą pracą. Wydarzenia roku 1956 opisywane są w niej z perspektywy lokalnej, co jest rzadkością w bogatej literaturze przedmiotu. Widzimy wielowymiarowy, chwilami dramatyczny obraz miasta, ludzi, przytłaczającą ich politykę i cień potężnego garnizonu wojsk radzieckich, który wydarzeniom legnickim nadał specyficzne oblicze.

PONIŻEJ KILKA SŁÓW OD AUTORÓW:

Polski Październik’56, stanowiący istotną cezurę w historii Polski Ludowej, wywarł silny wpływ na kształt państwa i życie obywateli. Był pierwszym poważnym kryzysem politycznym w powojennej Polsce, który wywołał ferment nie tylko na tzw. górze, lecz także na dołach – wśród społeczeństwa. Mieszkańcy Legnicy mieli swój udział w tych wydarzeniach. Legnica nie była wprawdzie dużym ośrodkiem przemysłowym, ale jej odmienność, wyrażająca się wieloetnicznością i pobytem Armii Radzieckiej, powodowała tym większą ciekawość ówczesnych postaw i nastrojów społecznych. W tym kontekście istotne było też funkcjonowanie lokalnej struktury władzy polityczno – administracyjnej.

W historiografii polski Październik jest szeroko opisany, ale jeśli chodzi o Legnicę, okres ten nie został dokładnie zbadany. Fakt ten spowodował zainteresowanie badawcze autorów. Nasza uwaga została skoncentrowana na istocie procesów, które doprowadziły do Października i tzw. odnowy. Odtworzono więc historię tego, co się wydarzyło w Legnicy, odwołując się do punktu widzenia samych uczestników procesu historycznego, jednocześnie prezentując co było wg nich ważne oraz jak odbierali różne wydarzenia i jak na nie reagowali [XX Zjazd KPZR, „czarny czwartek” w Poznaniu, VII i VIII Plenum KC PZPR]. Zachowano przy tym chronologię wydarzeń. Historię Legnicy 1956 r. przedstawiono na tle ogólnopolskim. Cytowane wypowiedzi legnickich bohaterów tamtych miesięcy i dni odtworzono bez nanoszenia jakichkolwiek poprawek stylistycznych i gramatycznych, co dodaje im kolorytu oraz oddaje ducha tamtych czasów. Należy dodać, że wartością wypowiedzi są: ich forma, treści i emocjonalne konotacje. Opisując wydarzenia 1956 roku, autorzy czasami świadomie nie komentowali ich i nie oceniali, pozostawiając to Czytelnikowi, który na podstawie zaprezentowanych dokumentów źródłowych i istniejącej literatury może wyrobić sobie opinie na temat ówczesnej sytuacji.

Książka składa się z sześciu rozdziałów – pięć z nich traktuje o Legnicy, szósty o Dolnym Śląsku. Pierwszy rozdział ilustruje obraz Legnicy w 1956 r. Jest to zarys o mieście i jego mieszkańcach oraz infrastrukturze społecznej i gospodarce. W mieście są dwa światy – świat Polaków, Żydów, Niemców, Greków i Macedończyków, Ukraińców oraz garstki Cyganów, żyjących w zrujnowanych, zaniedbanych budynkach i świat Armii Radzieckiej, zajmującej ponad połowę ówczesnej powierzchni miasta [ogólna pow. 29 km kw.]. Są więc opisy o codziennych trudach i troskach, o problemach nauczania i ochrony zdrowia, o ubogim życiu kulturalnym i gospodarce miasta.

 Rozdział drugi poświęcony jest prezentacji ówczesnej kondycji władzy w mieście, tj. Komitetu PZPR i MRN. Ukazano „siłę” aparatczyków i zwykłych członków partii. Z drugiej strony opisuje się gospodarza miasta – Prezydium i Miejską Radę Narodową. Poświęca się też uwagę ZMP, które było już wtedy w letargu.

Pierwsze dwa rozdziały stanowią swego rodzaju fundament budowy dalszej części książki, bowiem ogólne tło życia społeczno – gospodarczego i politycznego umożliwia lepiej zrozumieć procesy, jakie zachodziły w kolejnych miesiącach 1956 r., a odzwierciedlające nastroje i zachowania mieszkańców.

Upublicznienie w Polsce referatu Chruszczowa zaprezentowanego na XX Zjeździe KPZR wywołało znaczne ożywienie społeczne. Ludzie zrzucili z siebie gorset, mocno dotąd ich uwierający. Z ciekawością słuchali radia, czytali gazety, dyskutowali i zastanawiali się nad tym, co przyniesie kolejny dzień. Na otwartych zebraniach zadawali multum pytań, które nosili dotychczas w swoich sercach:, „dlaczego w sklepie MO jest mięso, kiełbasa, a u nas nie ma?”, „jaki był cel wywożenia i wysiedlania ludzi z Litwy, Białorusi?”, „czy tow. Gomułka i tow. Spychalski będą zrehabilitowani?”, „dlaczego nasz KC PZPR szedł drogą wytyczoną przez Stalina?” etc. Wiosna i lato 1956 r. obfitują w ciąg wartkich wydarzeń. Niekończące się dyskusje o ciężkim życiu i coraz śmielsze żądania zmiany, np. płac, organizacji i poprawy bezpieczeństwa pracy w zakładach – z jednej strony, i brak na nie reakcji władzy, a także jej krętactwo – z drugiej, doprowadziły do „czarnego”, tragicznego czwartku w Poznaniu, który odbił się szerokim echem w Polsce, również w Legnicy. Poznańskie wydarzenia wywołały szok i podziały w łonie władzy, a zarazem zmusiły ją do złożenia różnych obietnic [VII Plenum KC]. Ludzie coraz bardziej ośmieleni, bacznie obserwowali, ale i nie zaprzestali swych żądań, a nawet przystąpili do działań [rady robotnicze]. Żądań nie ograniczano li tylko do zmian modelu państwa [jego gospodarki], ale także zaczęto odwoływać się do suwerenności państwa, żądając opuszczenia wojsk radzieckich z Polski. O tych właśnie kwestiach traktuje rozdział trzeci Między lutym a październikiem, bogato ilustrowany wypowiedziami mieszkańców – członków partii i bezpartyjnych.

Rozdział czwarty Złota legnicka jesień opisuje dokładnie przebieg wydarzeń w mieście po VIII Plenum KC PZPR i objęciu władzy przez Gomułkę – dwudniowe demonstracje i manifestacje mieszkańców oraz zachowania władzy polityczno – administracyjnej, które doprowadziły do ostrego konfliktu na linii władza – mieszkańcy. Dużo miejsca w tej części pracy zajmują wypowiedzi legniczan poświęcone: źródłom antyradzieckości w Legnicy, lokalnej władzy i ocenie manifestacji. Opisywane jest też zjawisko „czystek” w zakładach pracy oraz nacjonalistyczne wystąpienia [antyżydowskie i wobec Greków].

O fali legnickiej odnowy popaździernikowej traktuje rozdział piąty. Uwagę skupiono na tworzeniu się rad robotniczych w zakładach, na przemianach w Komitecie PZPR i w MRN. W tej ostatniej konflikt zakończył się dopiero w lutym 1957 r. W tej części rozdziału przedstawiono także przygotowania do wyborów do Sejmu II kadencji, ale w sposób ogólny potraktowano same wybory [20 stycznia 1957 r.] i wyniki. Po Październiku bardzo mocno zaktywizowało się środowisko ludzi młodych. Rozpad Związku Młodzieży Polskiej i tworzenie się różnych organizacji omówiono w podtytule rozdziału Przeobrażenia w ruchu młodzieżowym. Rozdział zamyka krótki tekst Gwiazdkowy prezent od Polski Ludowej – rzecz o tworzeniu Zmotoryzowanych Odwodów Milicji Obywatelskiej, co mogło zapowiadać, że narodzona dopiero, co – w trudach i bólach zresztą – odnowa może się wnet zakończyć.

Trzeba jeszcze odnotować jedną uwagę. Książka Legnica w 1956 roku poświęcona jest miastu, tymczasem prezentowane są w niej też nastroje i wypowiedzi chłopów z powiatu legnickiego. Wątek ten nie jest wprawdzie szczegółowo potraktowany, ale został ujęty w ograniczonej formie, ponieważ organizacyjna struktura partyjna obejmowała od lipca 1956 r. miasto i powiat [powiat miał natomiast swoją Powiatową Radę Narodową].

Rozdział szósty Za zasłoną propagandy. Dolny Śląsk w 1956 r. na łamach prasy lokalnej stanowi spektrum problemów poruszanych na łamach prasy terenowej. Są to codzienne troski ówczesnych mieszkańców województwa wrocławskiego, jak: zaopatrzenie, warunki mieszkaniowe, opieka medyczna, ikonosfera miast i miasteczek oraz specyficzne dla tamtych lat zjawiska: propaganda gospodarki centralnie sterowanej, przodownictwo pracy, kolektywizacja rolnictwa etc. Ta część książki daje szersze spojrzenie i wyobrażenie o życiu ludzi w 1956 r. i może wyjaśniać źródła niezadowolenia społecznego. Jest też dopełnieniem rozdziału pierwszego Legnica, jej mieszkańcy, infrastruktura i gospodarka.

W ostatniej części książki zamieszczono zbiór wybranych tekstów źródłowych dotyczących wydarzeń 23 i 24 października w Legnicy.

Podstawową bazę źródłową książki stanowią: akta byłego KW PZPR we Wrocławiu, byłego Komitetu Powiatowego i Miejskiego PZPR w Legnicy, organizacji zakładowych i podstawowych organizacji partyjnych w: PKP – węzeł legnicki i miłkowicki, Legnickich Zakładach Metalurgicznych [dziś Huta Miedzi], Zakładach Przemysłu Dziewiarskiego im. H. Sawickiej [b. „Hanka”], Legnickich Zakładach Przemysłu Dziewiarskiego [b. „Milana”], Legnickich Zakładach Przemysłu Odzieżowego [b. „Elpo”], PKS, a także Wojewódzkiego Komitetu Stronnictwa Demokratycznego w Legnicy – zgromadzone w Archiwum Państwowym we Wrocławiu, dokumenty Komendy Głównej MO w Warszawie, Szkoły Oficerskiej Korpusu Bezpieczeństwa Wewnętrznego w Legnicy i Komitetu ds. Bezpieczeństwa Publicznego – mieszczące się w Archiwum Instytutu Pamięci Narodowej w Warszawie oraz dokumenty Wojewódzkiego Urzędu Spraw Wewnętrznych we Wrocławiu – zgromadzone w Archiwum Instytutu Pamięci we Wrocławiu. Bardzo przydatne okazały się także materiały Prezydium Miejskiej Rady Narodowej w Legnicy i MPK w Legnicy – przechowywane w Archiwum Państwowym Oddział w Legnicy. W pracy wykorzystano również ówczesną prasę: Wiadomości Legnickie, Gazetę Robotniczą, Słowo Polskie i inne gazety terenowe, która okazała się nierzadko głównym źródłem informacji, np. na temat przemian w ruchu młodzieżowym, ponieważ w zespołach archiwalnych dotyczących tej kwestii występują poważne luki. Duże braki odnotowano także w materiałach archiwalnych organizacji partyjnych legnickich szkół. Pomocne okazały się także nieliczne wprawdzie relacje i wspomnienia ówczesnych świadków tamtych zdarzeń oraz Dziennik Tadeusza Gumińskiego, przechowywany w Legnickiej Bibliotece Publicznej. Uzupełnieniem wiedzy były wybrane dotychczasowe publikacje poświęcone polskiemu Październikowi.