75 Rocznica Wielkiej Ucieczki – Epizod Legnicki
WPROWADZENIE:
W nocy z 24 na 25 marca 1944 roku w Obozie Jenieckim Stalag Luft 3 w Żaganiu miała miejsce jedna z najbardziej brawurowych ucieczek alianckich jeńców w czasie drugiej wojny światowej. Na terenie Sektora Północnego Stalagu Luft III w Żaganiu zawiązał się Komitet, na czele, którego stanął major Roger J. Bushell. Zadaniem komitetu było przygotowanie i przeprowadzenie masowej ucieczki 200 jeńców. Rozpoczęto przygotowania obejmujące między innymi równoczesne kopanie trzech tuneli, które nazwano „Tom”, „Dick” i „Harry”. Jednym z ważniejszych i najtrudniejszych zadań było przygotowanie, wykonanie i zamaskowanie wejść do tuneli. Była to jedna z największych i najsłynniejszych ucieczek jenieckich okresu II wojny światowej. Z polskich jeńców szczególnie dużą rolę w przygotowaniach do ucieczki odegrał porucznik pilot Włodzimierz Adam Kolanowski, który współkierował grupą sporządzającą mapy i zajmował się konstrukcją schodów do tunel. W nocy z 24 na 25 marca 80 jeńców alianckich podziemnym tunelem wydostało się poza druty obozu Stalag Luft 3 w Żaganiu. 76 udało się uciec, 4 zatrzymano tuż po opuszczeniu tunelu. Tylko trzem spośród nich udało się ostatecznie wymknąć Niemcom z obławy. Byli to Norwegowie Peter Bergsland i Jens Muller oraz Holender Bram van der Stok. Na wieść o ucieczce Hitler, po naradzie z Göringiem, Keitelem i Himmlerem, rozkazał wszystkich rozstrzelać. Zadania tego podjął się Reich Führer SS Himmler. Göring, minister lotnictwa i głównodowodzący Luftwaffe, w obawie przed represjami aliantów wobec lotników niemieckich w niewoli, zaproponował rozstrzelanie 50 lotników. Wszystkich po schwytaniu przesłuchiwało Gestapo. 26 lotników zostało przewiezionych z powrotem do obozu w Żaganiu.
Tragiczne zakończył się legnicki epizod żagańskiej Wielkiej Ucieczki. 10 lotnikom RAF: Kanadyjczycy Henry J. Birkland, Patrick W. Langford, Georg E. McGill; Brytyjczycy Brian H. Evans, Charles P. Hall, Edgar S. Humphrey, Robert C. Stewart, Cyril D. Swain; Czechosłowak Arnost Valenta i Włodzimierza Adam Kolanowski powiedziano, że zostaną przetransportowani do obozu w Żaganiu. Konwój zatrzymał się w lesie koło Legnicy. Konwojenci rozstrzelali podstępnie zatrzymanych, a zwłoki spalili w tutejszym krematorium. Urny z prochami przewieziono do Żagania. Władze obozu zgodziły się na budowę grobowca mauzoleum pomordowanym na obozowym cmentarzu. Wszystkie prace od projektowani do wykonania wykonali koledzy zamordowanych. Złożono tam 50 urn z prochami lotników RAF. Był to jedyny wypadek kremacji jeńców wojennych w II Wojnie Światowej. Po wojnie przeniesiono urny i złożono na Cmentarzu Wspólnoty Brytyjskiej na Cytadeli w Poznaniu.
W latach 1925-1926, na osi kaplicy cmentarnej, przy jej północnej ścianie, wniesiono krematorium cmentarne, które było jednym z najnowocześniejszych w Niemczech. Zainstalowano w nim dwa piece opalane gazem systemu Töpf & Sohne z Erfurtu. Obok cmentarza wojskowego utworzono pole urnowe, gdzie umieszczano urny z prochami mieszkańców miasta. Taki sposób pochówku był najbardziej praktykowany przez protestantów. Na północ od budynku krematorium zbudowano nowoczesną kostnicę. Jej świetlik z żelbetonu wybudowała legnicka firma Arthur Werner. Kostnica posiadała 21 kabin. W czasie II wojny światowej w cmentarnym krematorium w Legnicy spalono zwłoki 3611 więźniów obozu koncentracyjnego w Gross Rosen. Zwłoki z kostnicy do krematorium transportowano za pomocą specjalnych szybów piwnicznych wózkami transportowymi i windą do podstaw dwóch pieców. Po 1945 r. krematorium przestało funkcjonować, a w latach 60. i 70. XX w urządzono tam filię Muzeum z Gross Rosen. Na dzień dzisiejszy filia nie istnieje a eksponaty zostały zwrócone do Muzeum. Historyczne krematorium znajduje się w dobrym stanie i podlega Legnickiemu Przedsiębiorstwu Gospodarki Komunalnej Sp. z o.o. w Legnicy. W Archiwum Państwowym Wrocław, oddział w Legnicy, są zachowane dwie księgi z czasów wojny, w których prowadzono ewidencję osób skremowanych, jednak nie ma żadnego wpisu o uczestnikach Wielkiej Ucieczki. Ostatni wpis ma datę 30 marca 1944 r.
Andrzej W. Miernicki
OBCHODY:
W 2019 roku również miasto Legnica uczci pamięć zamordowanych lotników alianckich, jeńców obozu Stalag Luft 3. Na wniosek Koła nr 10 Stowarzyszenia Kombatantów Misji Pokojowych ONZ z Żagania i Stowarzyszenia „Pamięć i Dialog” z Legnicy, Urząd Miasta Legnica wraz z Muzeum Miedzi w Legnicy zorganizują obchody „legnickiego epizodu”.