Pod koniec 2015 roku, z inicjatywy Marii Kubasik, członkowie zarządu „Stowarzyszenia Pamięć i Dialog”, postanowili zająć się opisaniem wydarzeń 1956 roku z perspektywy Naszego miasta. Dotychczas brakowało solidnego opracowania tego zagadnienia. Zachęcała do tego także zbliżająca się sześćdziesiąta rocznica tamtych wydarzeń. Wspomniana już M. Kubasik oraz Marek Żak rozpoczęli pracę nad zebraniem materiałów źródłowych do opracowania tego tematu.
W międzyczasie cały Zarząd Stowarzyszenia rozpoczął przygotowania do konferencji naukowej „Polska i Polacy w 1956 roku. Nadzieja i złudzenia”, która odbyła się 27 października 2016 roku w siedzibie Legnickiej Biblioteki Publicznej przy ul. Piastowskiej 22.
Wzięli w niej udział pracownicy naukowi Państwowej Wyższej Szkoły Zawodowej im. Witelona w Legnicy, Uniwersytetu Wrocławskiego oraz lokalni badacze i miłośnicy historii lokalnej.
Część z referatów pokonferencyjnych została opublikowana w XXXVII tomie rocznika „Szkice Legnickie”.
Ponadto, na przestrzeni drugiego półrocza 2016 r., na łamach „Tygodnika Regionalnego Konkrety” ukazał się cykl artykułów autorstwa Marka Żaka, poświęcony wydarzeniom 1956 roku w Legnicy.
Pod koniec czerwca 2017 r., doszło do premiery monografii „Legnica w 1956 roku” autorstwa M. Kubasik i M. Żaka. Wydawcami tej pozycji jest Nasze Stowarzyszenie oraz Legnicka Biblioteka Publiczna.
Premierze e-wersji „Legnica 1956 roku”, dostępnej poniżej, towarzyszyła publikacja dwóch tekstów popularnonaukowych na znanym portalu historycznym https://histmag.org/
Artykuły:
„Mała Moskwa”, rok 1956 – stan podwyższonego ryzyka
Legnica 1956: październikowe wrzenie miasta
LEGNICA W 1956 ROKU – wstęp
Polski Październik ’56, stanowiący istotną cezurę w historii Polski Ludowej, wywarł silny wpływ na kształt państwa i życie obywateli. Był pierwszym poważnym kryzysem politycznym w powojennej Polsce, który wywołał ferment nie tylko na tzw. górze, lecz także na dołach – wśród społeczeństwa. Mieszkańcy Legnicy mieli swój udział w tych wydarzeniach. Legnica nie była wprawdzie dużym ośrodkiem przemysłowym, ale jej odmienność, wyrażająca się wieloetnicznością i pobytem Armii Radzieckiej, powodowała tym większą ciekawość ówczesnych postaw i nastrojów społecznych. W tym kontekście istotne było też funkcjonowanie lokalnej struktury władzy polityczno – administracyjnej.
W historiografii polski Październik jest szeroko opisany, ale jeśli chodzi o Legnicę, okres ten nie został dokładnie zbadany. Fakt ten spowodował zainteresowanie badawcze autorów. Nasza uwaga została skoncentrowana na istocie procesów, które doprowadziły do Października i tzw. odnowy. Odtworzono więc historię tego, co się wydarzyło w Legnicy, odwołując się do punktu widzenia samych uczestników procesu historycznego, jednocześnie prezentując co było wg nich ważne oraz jak odbierali różne wydarzenia i jak na nie reagowali [XX Zjazd KPZR, „czarny czwartek” w Poznaniu, VII i VIII Plenum KC PZPR]. Zachowano przy tym chronologię wydarzeń. Historię Legnicy 1956 r. przedstawiono na tle ogólnopolskim. Cytowane wypowiedzi legnickich bohaterów tamtych miesięcy i dni odtworzono bez nanoszenia jakichkolwiek poprawek stylistycznych i gramatycznych, co dodaje im kolorytu oraz oddaje ducha tamtych czasów. Należy dodać, że wartością wypowiedzi są: ich forma, treści i emocjonalne konotacje. Opisując wydarzenia 1956 roku, autorzy czasami świadomie nie komentowali ich i nie oceniali, pozostawiając to Czytelnikowi, który na podstawie zaprezentowanych dokumentów źródłowych i istniejącej literatury może wyrobić sobie opinie na temat ówczesnej sytuacji.
Książka składa się z sześciu rozdziałów – pięć z nich traktuje o Legnicy, szósty o Dolnym Śląsku. Pierwszy rozdział ilustruje obraz Legnicy w 1956 r. Jest to zarys o mieście i jego mieszkańcach oraz infrastrukturze społecznej i gospodarce. W mieście są dwa światy – świat Polaków, Żydów, Niemców, Greków i Macedończyków, Ukraińców oraz garstki Cyganów, żyjących w zrujnowanych, zaniedbanych budynkach i świat Armii Radzieckiej, zajmującej ponad połowę ówczesnej powierzchni miasta [ogólna pow. 29 km kw.]. Są więc opisy o codziennych trudach i troskach, o problemach nauczania i ochrony zdrowia, o ubogim życiu kulturalnym i gospodarce miasta.
Rozdział drugi poświęcony jest prezentacji ówczesnej kondycji władzy w mieście, tj. Komitetu PZPR i MRN. Ukazano „siłę” aparatczyków i zwykłych członków partii. Z drugiej strony opisuje się gospodarza miasta – Prezydium i Miejską Radę Narodową. Poświęca się też uwagę ZMP, które było już wtedy w letargu.
Pierwsze dwa rozdziały stanowią swego rodzaju fundament budowy dalszej części książki, bowiem ogólne tło życia społeczno – gospodarczego i politycznego umożliwia lepiej zrozumieć procesy, jakie zachodziły w kolejnych miesiącach 1956 r., a odzwierciedlające nastroje i zachowania mieszkańców.
Upublicznienie w Polsce referatu Chruszczowa zaprezentowanego na XX Zjeździe KPZR wywołało znaczne ożywienie społeczne. Ludzie zrzucili z siebie gorset, mocno dotąd ich uwierający. Z ciekawością słuchali radia, czytali gazety, dyskutowali i zastanawiali się nad tym, co przyniesie kolejny dzień. Na otwartych zebraniach zadawali multum pytań, które nosili dotychczas w swoich sercach:, „dlaczego w sklepie MO jest mięso, kiełbasa, a u nas nie ma?”, „jaki był cel wywożenia i wysiedlania ludzi z Litwy, Białorusi?”, „czy tow. Gomułka i tow. Spychalski będą zrehabilitowani?”, „dlaczego nasz KC PZPR szedł drogą wytyczoną przez Stalina?” etc. Wiosna i lato 1956 r. obfitują w ciąg wartkich wydarzeń. Niekończące się dyskusje o ciężkim życiu i coraz śmielsze żądania zmiany, np. płac, organizacji i poprawy bezpieczeństwa pracy w zakładach – z jednej strony, i brak na nie reakcji władzy, a także jej krętactwo – z drugiej, doprowadziły do „czarnego”, tragicznego czwartku w Poznaniu, który odbił się szerokim echem w Polsce, również w Legnicy. Poznańskie wydarzenia wywołały szok i podziały w łonie władzy, a zarazem zmusiły ją do złożenia różnych obietnic [VII Plenum KC]. Ludzie coraz bardziej ośmieleni, bacznie obserwowali, ale i nie zaprzestali swych żądań, a nawet przystąpili do działań [rady robotnicze]. Żądań nie ograniczano li tylko do zmian modelu państwa [jego gospodarki], ale także zaczęto odwoływać się do suwerenności państwa, żądając opuszczenia wojsk radzieckich z Polski. O tych właśnie kwestiach traktuje rozdział trzeci Między lutym a październikiem, bogato ilustrowany wypowiedziami mieszkańców – członków partii i bezpartyjnych.
Rozdział czwarty Złota legnicka jesień opisuje dokładnie przebieg wydarzeń w mieście po VIII Plenum KC PZPR i objęciu władzy przez Gomułkę – dwudniowe demonstracje i manifestacje mieszkańców oraz zachowania władzy polityczno – administracyjnej, które doprowadziły do ostrego konfliktu na linii władza – mieszkańcy. Dużo miejsca w tej części pracy zajmują wypowiedzi legniczan poświęcone: źródłom antyradzieckości w Legnicy, lokalnej władzy i ocenie manifestacji. Opisywane jest też zjawisko „czystek” w zakładach pracy oraz nacjonalistyczne wystąpienia [antyżydowskie i wobec Greków].
O fali legnickiej odnowy popaździernikowej traktuje rozdział piąty. Uwagę skupiono na tworzeniu się rad robotniczych w zakładach, na przemianach w Komitecie PZPR i w MRN. W tej ostatniej konflikt zakończył się dopiero w lutym 1957 r. W tej części rozdziału przedstawiono także przygotowania do wyborów do Sejmu II kadencji, ale w sposób ogólny potraktowano same wybory [20 stycznia 1957 r.] i wyniki. Po Październiku bardzo mocno zaktywizowało się środowisko ludzi młodych. Rozpad Związku Młodzieży Polskiej i tworzenie się różnych organizacji omówiono w podtytule rozdziału Przeobrażenia w ruchu młodzieżowym. Rozdział zamyka krótki tekst Gwiazdkowy prezent od Polski Ludowej – rzecz o tworzeniu Zmotoryzowanych Odwodów Milicji Obywatelskiej, co mogło zapowiadać, że narodzona dopiero, co – w trudach i bólach zresztą – odnowa może się wnet zakończyć.
Trzeba jeszcze odnotować jedną uwagę. Książka Legnica w 1956 roku poświęcona jest miastu, tymczasem prezentowane są w niej też nastroje i wypowiedzi chłopów z powiatu legnickiego. Wątek ten nie jest wprawdzie szczegółowo potraktowany, ale został ujęty w ograniczonej formie, ponieważ organizacyjna struktura partyjna obejmowała od lipca 1956 r. miasto i powiat [powiat miał natomiast swoją Powiatową Radę Narodową].
Rozdział szósty Za zasłoną propagandy. Dolny Śląsk w 1956 r. na łamach prasy lokalnej stanowi spektrum problemów poruszanych na łamach prasy terenowej. Są to codzienne troski ówczesnych mieszkańców województwa wrocławskiego, jak: zaopatrzenie, warunki mieszkaniowe, opieka medyczna, ikonosfera miast i miasteczek oraz specyficzne dla tamtych lat zjawiska: propaganda gospodarki centralnie sterowanej, przodownictwo pracy, kolektywizacja rolnictwa etc. Ta część książki daje szersze spojrzenie i wyobrażenie o życiu ludzi w 1956 r. i może wyjaśniać źródła niezadowolenia społecznego. Jest też dopełnieniem rozdziału pierwszego Legnica, jej mieszkańcy, infrastruktura i gospodarka.
W ostatniej części książki zamieszczono zbiór wybranych tekstów źródłowych dotyczących wydarzeń 23 i 24 października w Legnicy.
Podstawową bazę źródłową książki stanowią: akta byłego KW PZPR we Wrocławiu, byłego Komitetu Powiatowego i Miejskiego PZPR w Legnicy, organizacji zakładowych i podstawowych organizacji partyjnych w: PKP – węzeł legnicki i miłkowicki, Legnickich Zakładach Metalurgicznych [dziś Huta Miedzi], Zakładach Przemysłu Dziewiarskiego im. H. Sawickiej [b. „Hanka”], Legnickich Zakładach Przemysłu Dziewiarskiego [b. „Milana”], Legnickich Zakładach Przemysłu Odzieżowego [b. „Elpo”], PKS, a także Wojewódzkiego Komitetu Stronnictwa Demokratycznego w Legnicy – zgromadzone w Archiwum Państwowym we Wrocławiu, dokumenty Komendy Głównej MO w Warszawie, Szkoły Oficerskiej Korpusu Bezpieczeństwa Wewnętrznego w Legnicy i Komitetu ds. Bezpieczeństwa Publicznego – mieszczące się w Archiwum Instytutu Pamięci Narodowej w Warszawie oraz dokumenty Wojewódzkiego Urzędu Spraw Wewnętrznych we Wrocławiu – zgromadzone w Archiwum Instytutu Pamięci we Wrocławiu. Bardzo przydatne okazały się także materiały Prezydium Miejskiej Rady Narodowej w Legnicy i MPK w Legnicy – przechowywane w Archiwum Państwowym Oddział w Legnicy. W pracy wykorzystano również ówczesną prasę: Wiadomości Legnickie, Gazetę Robotniczą, Słowo Polskie i inne gazety terenowe, która okazała się nierzadko głównym źródłem informacji, np. na temat przemian w ruchu młodzieżowym, ponieważ w zespołach archiwalnych dotyczących tej kwestii występują poważne luki. Duże braki odnotowano także w materiałach archiwalnych organizacji partyjnych legnickich szkół. Pomocne okazały się także nieliczne wprawdzie relacje i wspomnienia ówczesnych świadków tamtych zdarzeń oraz Dziennik Tadeusza Gumińskiego, przechowywany w Legnickiej Bibliotece Publicznej. Uzupełnieniem wiedzy były wybrane dotychczasowe publikacje poświęcone polskiemu Październikowi.
